[1131]

Bartholomäus Bertlin an
Bullinger
Füssen,
25. Mai 1538

Autograph: Zürich StA, E II 335, 2027r.-v. (Siegelspur) Ungedruckt

Bullinger ist durch sein christliches Schreiben zum Förderer aller Gläubigen geworden, was sich auch in seinem Paulusbriefkommentar erweist, den Bertlin und seine Mitbürger und einstigen Erfurter Kommilitonen außerordentlich schätzen. [Der Bischof von Augsburg] ist für Bertlin und für die Reformation in Füssen eine große Bedrohung; hofft auf die Fürbitte für ihn und seine Gemeinde und wünscht Bullinger, seiner Familie und der Zürcher Kirche alles Gute. Bittet um Biblianders Werk über Maße und Gewichte in der Bibel, um den Nahum-Kommentar, um Bullingers "De origine erroris" sowie um Nachrichten über weitere publizistische Vorhaben der Zürcher. Gott wird Hochmut und Undankbarkeit bestrafen; man sagt, [Kaiser]Karl werde den Seinen zu Hilfe kommen. Bittet um Antwort. Gervasius Schuler erzählte ihm viel über Bullinger und ermunterte zu Glaubensstärke; Bertlin wird jenen demnächst besuchen.

Gratiam et pacem a domino per Christum, mediatorem nostrum unicum.

Amen.

Boni consulas, per Christum ipsum precor, hanc meam inpudentem temeritatem, qua te non semel, sed iterum inconditis litteris, Bullingere doctissime animoque meo charissime, christianae reipublicae piissime invigilantem interpello obturboque. Verum fatear, video in te dono dei animum ita adfectum, ut omnibus prodesse cupiat, omnibus bonis et piis iuvandis et promovendis expositum. Queris, ubi viderim? In phrasi tua sancta, docta, casta, breviter vere christiana. Que cum iuxta antiquorum diverbium animi sit index certissimus 1 , hec omnia sub oculis manifestissima ponit, nec solum michi, sed et multis concivibus nostris, olim in Erdfordiano studio a commilitonibus meis charissimis, nunc in Christi negotio fratribus constantissimis, qui, postliminio ad sacra reversi studia, Paulum tuis doctis piisque commentariis commendatum illustratumque 2 nocturna versant manu diurnaque, licet manibus victum sibi queritent, quod sepius illi ipsi michi referunt, deo gratias agunt, dona sua extollunt, laudant, predicant, adeoque patrem mecum precantur per Christum, ut spiritu suo pergat in te, quod ceperit. Amen.

Christus apud nos nuper predicatus stella sui verbi magos a longinquo adduxit. Herodes cum scribis et phariseis consultat, insanit, insidiatur. Adest

a studio vom Schreiber korrigiert aus nur teilweise lesbarem studio[...].
1 Gedacht ist wohl an das Dictum "Loquere, ut te videam", das Sokrates zugeschrieben wird; s. Apuleius, Florida, 2, 1; Erasmus, Apophthegmata, 3, Socratica
70 (LB IV 162). Für den Hinweis danken wir Prof. Peter Schulthess, Zürich.
2 Die Gesamtausgabe von Bullingers Kommentaren zu den Paulusbriefen war im März 1537 erschienen (vgl. HBBibl I 84).

angelus domini suos admonens, ut relicta inpietate turbulenta ad tutiora, pia, celestia sese subducant 3 . Da, o pater, ut meliora moniti sequamur. Ego nichil ficti loquor, Christus seit, vincula et carceres expecto iamdudum. At in hiis et dominum ipsum, etiam nunc scribens, admonitus per fideles, ut aufugiam. Sed ego dico cum pio Abraham: "Dominus sibi providebit de victima."4 Orabo itaque sine intermissione patrem, ut me pastorculum quantulumcunque adiuvet, spiritu suo sancto confirmet una cum oviculis suis, non meis. Orabis et tu pro me et michi commissis oviculis, piissime Bullingere, et in domino vale et perge in sanctis tuis laboribus, vigiliis, sudoribus in ecclesiae suae sanctae profectum et decus. Tuam coniugem 5 cum liberis 6 et familia tota, immo omni tua ecclesia, valere et proficere in Christo adsiduo precor.

|| 2027v. Theodorus Bibliander vester in expositione postremorum capitum Ezechielis olim promisit de mensuris, ponderibus et aliis id genus rebus in sacris hinc inde adductis scripturum 7 . Precor, ut per hunc fidelem meum Petrum 8 accipiam a bibliopola b una cum commentariis in Nahum prophetam 9 . Libros tuos De origine errorum 10 , deus bone, quam vellem habere, ac reliq[ua]c tua omnia. Omnia persolvet Petrus. Si quid piarum lucubrationum tu tuique elucubrastis, fac sciam, dilectissime Bullingere, ac soluto pretio habeam.

Dominus adsumsit virgam furoris sui 11 Sennocherib vel potius Nabuchedenosor furcam 12 , qua confringat superbiam nostram, duram cervicem 13 , ingratitudinem. Carolus 14 , ut referunt, aderit suos propugnans. Vigila, o pas[tor] d Israelis, super tuos 15 .

b in der Vorlage biliopola.
c-d Randtext im engen Einband verdeckt.
3 Vgl. Mt 2, 1-4. 13. -Spielt auf die Bedrohung an, die vom Bischof von Augsburg ausging (vgl. Johann Georg Schelhorn, Amoenitates literariae, Bd. V, Frankfurt/Leipzig 1726, S. 226-228).
4 Gen 22, 8.
5 Anna, geb. Adlischwyler.
6 Siehe oben Nr. 1106, Anm. 11.
7 Bibliander hatte seine Ezechiel-Vorlesung in Zürich vom Februar bis Juni 1533 gehalten. Das angekündigte Werk über die Zahlen und Maße in der Bibel publizierte er aber nicht (vgl. Egli, Analecta II 32f).
8 Nicht näher bekannt; vgl. HBBW VI, S. 302, 6f mit Anm. 2.
9 Propheta Nahum iuxta veritatem hebraicam,
latine redditus per Theodorum Bibliandrum, Zürich (Froschauer) 1534 (BZD C 225).
10 Das eine Buch, De origine erroris in negocio eucharistiae ..., war 1528, das andere, De origine erroris in divorum ac simulachrorum cultu ..., 1529 bei Thomas Wolff in Basel erschienen (s. HBBibl I 10f).
11 Vgl. Jes 10, 5.
12 Vgl. bes. Jer 27f. -Sowohl Sanherib (704-681 v. Chr. König von Assyrien, vgl. RGG I 652) als auch Nebukadnezar II. (605-562 v. Chr. König von Babylon, vgl. RGG IV 1391f) galten den Propheten des Alten Testaments als Werkzeuge von Gottes Zorn.
13 Vgl. Ex 32, 9 u. ö.
14 Kaiser Karl V.
15 Vgl. Ps 80 (79 Vulg.), 2-4.

Vale iterum et aeternum, mi unice dilecte Bullingere, et si per sancta tua negotia licuerit, rescribe.

Ex Füessen Alpium, kalendarum iunii 8. anno post aeditam orbi salutem 1538.

Tuus discipulus obsequentissimus

Barptolomeus Bertlin.

Ante aliquot menses fui cum Gervasio Scolastico, ecclesiastae Memmingensi, viro integro et docto. Is multa de te michi retulit; nam adferebat se tibi cognitissimum. Bonus ille ad pietatem summe nos adhortatus recessit in sua, ac mox se[mel]e ac iterum scribit inhortans. Hunc ego deo optimo maximo favente hiis diebus invisam.

[Adresse darunter:] Viro integro ac docto iuxta Heinricho Bullingero, Tigurine ecclesiae ministro fideli et prudenti, domino et praeceptori suo reverenter observando f .