arpa Themen Datenbank: "Bullinger - Briefwechsel."

[307]

Berchtold Haller an
Bullinger
[Bern],
23. Dezember 1533

Autograph: Zürich StA, E II 360, 5. Siegelspur. -Ungedruckt

Bullingers Briefe erlaben ihn jedesmal. Er wünschte, aus Bullingers Ratschlägen zur Gestaltung seiner Weiterbildung mehr Nutzen ziehen zu können, wird aber durch vielerlei Pflichten vom Studium abgehalten. Hofft auf Entlastung und Unterstützung durch den heimgekehrten [Simon Sulzer], der eine gute Schulbildung gehabt hat. Schultheiß [Hans Jakob von Wattenwyl]ist aus Frankreich zurückgekehrt, wo er über die weitere Gültigkeit des «Ewigen Friedens» verhandelte. In Glarus soll es einen Aufruhr der Reformierten gegen die Katholiken geben; Bern schickt Boten dorthin. Eine Berner Abordnung verhandelte in Solothurn vergeblich über die acht Verbannten und die Religionsfreiheit. Bern warnte Solothurn vor Übergriffen auf dem Lande; Solothurn sandte daraufhin Boten nach Luzern. Eine Solothurner Abordnung in Bern; Bern will die Angelegenheit der Verbannten nicht losgelöst von der evangelischen Sache behandeln und wird das ganze vor die Tagsatzung bringen. Eine Basler Delegation in Bern. Christian Dan matter schrieb an Bullinger. Froschauer soll Haller weitere Teile von Pellikans Kommentar zusenden. Drängt auf die baldige Herausgabe von Bullingers Kommentar zum 1. Korintherbrief Grüße.

Salutem et pacem a domino.

Quantum perpetuo reficiatur animus meus epistolis tuis et eruditione et pietate refertissimis, charissime Heinrice, iam dudum ex me intellexisse te non dubito. Satisfecisti mihi consiliis tuis in studii mei ratione 1 habenda. Utinam et ego in profectum meum iis satisfacere possem, quae sanissime consulis. Animus certe ad literarum studia non deest nec unquam defuit, sed tot sunt, quae retrahunt, distrahunt, invertunt et pervertunt, ut desperaverim in multis. Sed ita tu spem mihi facis animumque reddis animatiorem, ut nihil amplius conqueri ausim, maxime cum nunc a Basilaea adulescentem 2 magni ingenii optimaeque spei Bernatem e Basilea, ubi collegii, ut vocant, praepositum egerat hactenus, receperimus 3 . Conditionem habet Rellicano per omnia aequalem, graece doctus, hebraica degustavit, ut conferre possit. Is nunc Aristotelis rethorica greca 4 praeleget, item et dialectica latina, pro pueris scilicet. Huius familiaritate sic utor, ut nihil mihi negaturus sit. Mea enim apud senatum interpellatione admodum tribus annis promovit, ut miraculo sit omnibus illum audientibus. Vivente patre 5 grammaticam didicerat latinam a Glareano 6 , mortuo autem

1 Siehe HBBW II Nr. 83 und oben S. 209, 14.
2 Simon Sulzer.
3 Sulzer war im Laufe des Monats November nach Bern gekommen, vgl. oben S. 222, 10f.
4 Aristoteles, Ars rhetorica.
5 Beat Sulzer, Pfarrer in Meiringen und bis 1522 Propst des Augustiner-Chorherrenstifts in Interlaken (beide Kt. Bern), s. Lohner 239. 260.
6 Heinrich Glarean (Loriti), 1488-1563, aus Mollis (Kt. Glarus), Humanist und Musiktheoretiker.
Er schloß sich Zwingli an, mit dem er einen regen Briefwechsel führte. 1523 wandte er sich jedoch unter dem Einfluß von Erasmus abrupt von der Reformation ab und siedelte 1529 zusammen mit Erasmus von Basel nach Freiburg i. Br. über. Als bedeutendstes Werk gilt sein musiktheoretisches «Dodekachordon» von 1547. - Lit.: Otto Fridolin Fritzsche, Glarean. Sein Leben und seine Schriften, Frauenfeld 1890; Z VII i, Anm. 1 und XI, Reg.; Heinrich Grimm, in: NDB VI 425f (mit weiterer Lit.). -Wann

parente barbitonsor factus 7 octo annis studia reliquerat. Nunc vero tam faeliciter etiam senatus nostri impensis Argentinae 8 apud Bedrottum et apud Gryneum Basileae profecit. Hunc urgeo, ut greca doceat.

Deinde, quod ad haec tempora pertinet: Consul noster 9 e Gallia a rege pro reverentia amandatus faelici et grato responso rediit 10 . Quale illud sit et quare illuc missus, postea scies. Non quaerimus auxilia apud Assyriorum regem 11 , sed num pacem multis iam annis initam 12 quique sint servaturi.

De Glareanis apud nos rumor increbruit papistas a piis tumultu exorto profligatos 13. Fribur[gensium] Nuithonum 14 nuncius 15 nostram transiit urbem nobis huius tragediae penitus insciis. Nihilominus duo viri 16 cordati tibi probe cogniti illuc mittuntur.

Sed quid interim de Salodorensibus 17 scribam? Miseramus 4 legatos 18 , qui causam octo exulum 19 et verbi dei tractarent atque componerent, quemadmodum se coram omnibus Helvetiorum legatis facturos ipsi cana fide polliciti erant, Salodorenses inquam. At hoc nostri obtinere non potuerunt. Nam quae ad verbi dei liberam contionem attinebant, nec verbum se audituros temere asserebant. Redierunt nostri domum re infecta. Interim moniti eramus Salodorenses armata manu sacrificulum et missam [14.]decembris a invecturos in pagum oppido vicinum 20 , da aber die oberherlikeit deren von Bern ist und sy selbs, Salod[orenses], unsers globens handel maleficzesch urteilend und straffend. Hinc missi erant duo ex urbe, et in agro subordinati ducenti pauciores aut plures, qui armis, ubi secus fieri non posset, conatui illorum resisterent. Moniti tamen prius erant a senatu nostro, ne facerent; ist ouch vorhin inen recht botten. Quamprimum igitur id in oppido Salod[orenses]resciverunt, mox

a [14.] decembris am Rande nachgetragen. Die wegen des engen Einbands nicht zugängliche Zahl wurde ergänzt nach Bullingers Brief an Joachim Vadian vom 3. Januar 1534 (Zürich StA, E II 342, 23r.-24v.; Vadian BW V 145), in welchem der vorliegende Brief Hallers auszugsweise zitiert wird.
und wo Sulzer Glareans Schüler gewesen war, läßt sich aufgrund von Hallers Angaben nur vermuten. Am ehesten scheinen demnach die Jahre 1522 oder 1523 in Frage zu kommen, als Glarean in Basel wirkte.
7 Noch im April 1530 wird Sulzer als «schärer» bezeichnet (ABernerRef 2762).
8 Siehe die Geidsendung des Berner Rates an den in Straßburg studierenden Sulzer am 3. April 1530 (ABernerRef 2762).
9 Schultheiß Hans Jakob von Wattenwyl.
10 Die Berner Gesandtschaft zum König von Frankreich war in aller Stille Anfang Dezember 1533 abgefertigt worden. Sie hatte u. a. auch den Auftrag, sich für die zum Protestantismus übergetretenen und deshalb verfolgten Mitglieder der Familie Farel (vgl. oben S. 253, Anm. 6) einzusetzen. Zur Gesandtschaft gehörte auch Bannerhauptmann Wolfgang von Wingarten, s. noch den Brief Georg Distels an Bullinger vom 31. Dezember 1533 (unten S. 278, 12-15) und Corr.
des réformateurs III 96f, Anm. 7.
11 Vgl. 2Kön 16, 7-18; 2Chron 28, 16-25. - Gemeint ist Franz I.
12 Gemeint ist wohl der am 29. November 1516 mit Frankreich abgeschlossene «Ewige Friede», s. HSG 357f. 428f.
13 Zu den im Detail nicht bekannten Spannungen zwischen Reformierten und Katholiken in Glarus im Dezember 1533 s. EA IV/1c 229 b. und 233.
14 Freiburg im Üechtland.
15 Unbekannt.
16 Jakob Wagner und Georg Schont, s. EA IV/1c 233; zum Erfolg der Gesandtschaft s. unten S. 175, 31f und Anm. 7.
17 Zum Aufstand der Reformierten in Solothurn s. Haefliger 166-199 und oben Nr. 283. 285. 286. 288.
18 Die vier am 10. Dezember 1533 nach Solothurn abgeordneten Berner waren Sebastian von Diesbach, Jakob Wagner, Hans Rudolf Nägeli und Lienhard Tremp, s. EA IV/1c 227.
19 Vgl. Haefliger 196. 198f und oben S. 226, 55-57 und Anm. 42.
20 «In Biberist oder andern Orten» (EA IV/1c 227f); vor allem auch in Kriegstetten, das der hohen Gerichtsbarkeit Berns unterstand (s. Bullinger an Vadian, 3. Januar 1534; Vadian BW V 145).

diacosiis 21 convocatis Lucernam legatum 22 miserunt. Quid ille responsi attulerit, nescio, sed hoc unum scio: 18. decembris 4 legati 23 a Salod[uro] coram senatu verbis blandissimis comparuerunt, qui nos prius videre dedignabantur et audire, et exhibuerunt se admissuros, ut exulum causa dirimatur. At verbi dei nullam mentionem faecerunt. Nostri convocatis diacosiis illis responderunt se nolte quippiam agere propter exules, nisi et Christi negocium tractetur. Quodsi hoc rite componi non possit, et exulum quoque causa infecta maneat 24 . Addidit senatus noster se conquesturum coram omnibus Helvetiis proximis comitiis 25 , quam Salod[orenses]promissa rescindant et nihil eorum servent, quae tamen toties polliciti sunt.

Hinc nobis in mentem venit, vera esse, quae de Glareanis incerto referebantur rumore 26 . Nulla apud nos alia sunt nova. Solliciti sunt dictatores 27 nostri, quibus adfuere Rauricorum legati 28 .

Caeterum habes Cristanni [!]29 mei literas 30 . Homo est, cui secundum non habemus, qui amantior tui sit, quod sentit multorum fratrum ex tuis commentationibus profectum. Huic, dum vacat, nihil moreris respondere. Visitabit aliquando te, nisi bella consilium nostrum obvertant.

Porro, si tantum temporis daretur, et Froschouwer in imprimendis Pellicani commentariis a fine Ezechielis reliqua quoque mitteret hoc nuncio 31 tu curares.

Vale. Plura scribere non potui. Salva sint tua omnia. In Corinthiis 32 perge, nam multa sunt, quae non sane intelligo. Salvi sint symmistae.

23. decembris 33.

Tuus Berch. H.

[Adresse auf der Rückseite:] An den erwirdigen herren Meister Heinrich Bullinger, predicanten ze Zürich, sinem geliepten bruder.