[309]

Berchtold Haller an
Bullinger
[Bern],
30. Dezember [1533]

Autograph: Zürich StA, E II 360, 31. Siegelspur. -Ungedruckt

Hat zwei Briefe Bullingers erhalten. Im ersten äußerte dieser sein Mißfallen an Hallers Deutung alttestamentlicher Aussagen über Kriege, Land- und Siegesverheißungen. Kann man sie auf den Kampf gegen die Sünde und die Verheißung ewigen Lebens umdeuten? Darf man um des Evangeliums willen Krieg führen? Viele bestreiten dies. Zu diesen Fragen bittet Haller nochmals um Bullingers Meinung. Er kann vorerst nicht nach Königsfelden kommen. Peter Im Haag hat er Bullingers Botschaft überbracht. Dieser bittet um Nachrichten über die Basler Vermittlung. Die wegen Glarus abgesandten Berner Boten sind von Baden wieder heimgekehrt. Farels reformatorisches Wirken in Genf Über die Frankreichreise von Schultheß [Hans Jakob von Wattenwyl]kann man wenig erfahren; das wichtigste hat Haller bereits früher angedeutet: Bern will den alten Frieden bewahren. Die V Orte versuchen, die Reformierten wegen des Solothurnerhandels als Aufrührer zu verleumden. Haller erwartet von Froschauer den vierten Band [von Pellikans Kommentarwerk?]. Eine Delegation Berns in Solothurn, wo die Rekatholisierung weitergeht. Jud soll Heinrich Winkeli, der in Bern ist, brieflich trösten. Viele Reformierte verlassen Solothurn, wo sie von der Obrigkeit bedrängt werden. Seckelmeister Tillmann wird in seinem Amt durch [Hanss Franz Nägeli ersetzt. Grüße. Wann erscheint Bullingers Korintherbriefkommentar? Bittet um Ausleihung von Theodor [Biblianders]Notizen.

Gratiam, pacem et successum ingredientis anni faelicem a domino.

Binas his diebus a te accaepi literas 2 , quas ceu simbola mutuae charitatis et sacramentum exosculari non desino. Priores indicant tibi multa in epistola mea 3 displicuisse, cui nonnulla de armorum usu interserueram 4 , item, quo pacto me extricare deberem, cum sub lege terra Canaan, victoria gentium et similia multa carnalia promissa sint Iudaeis, quae quod ad nos attinet, in spiritualem sensum verti debere videantur, ut cum peccatis pugnemus, illorum victoria caelestem patriam adipiscamur. His cum te offensum non facile credam, quod me admodum ames, sed hoc displicuisse nimirum, quod tam tenue sit apud me earum rerum iudicium, quarum professionem tot iam annis egerim publicam, vidi Augustinum, quem dum non undique intelligam,

6 Heinrich Utinger, Kustos des Großmünsterstifts, s. Z X 138, Anm. 7.
7 Theodor Bibliander.
8 Christoph Froschauer.
9 Meganders «In epistolam Pauli ad Ephesios commentarius» erschien schließlich im August 1534 bei Heinrich Petri in Basel.
1 Die Jahreszahl ergibt sich aus dem Inhalt des Briefes eindeutig, s. S. 275, 28-34. 276, 46f und 49-61.
2 Nicht erhalten.
3 Oben Nr. 292.
4 Zu den im folgenden nochmals ausgeführten Gedanken s. bereits oben S. 241, 24-242, 57.

hinc fit, ut neque is satisfaciat. At hoc mihi persuadeo de te: Ubi per ocium licuerit, pro tua in rebus sacris tractandis dexteritate paucissimis omnia absolvere possis, qui prae caeteris hoc peculiari dono ornatus es, ut quae intelligas ipse, ceteris planissime instituere possis. Sugillant multi: Wo stats gschriben, daß man umm dess evangeliums willen sol kriegen oder mitt kriegen schirmen? Wo habend wir ein wort oder exempel von Christo und den apostlen? Unser rich statt hie underm crütz etc. Quamvis his aliquando pro mea virili responderim, tamen aliorum, maxime vero tuum iudicium desidero. Obsecro igitur te, charissime Heinrice, ne meam ignorantiam plus aequo importunam et morosam aegre feras, quandoquidem te sic meum esse polliceris, ut alter ego esse velis.

Ad Campum Regium 5 hieme me venire possibile non est, quod non facile in tota urbe equum mihi commodum et, quem habere possim, etiam pecuniis conductum, inveniam. Periculosum enim mihi est cuique insidere equo. Quodsi tempora fuerint pacatiora ad maium, quam omnes nunc ominemur, facilius et citra periculum iter susciperem. Tu vero in perpetuo periculo es, ubi ubi Tigurinum exiveris agrum. Det dominus, ut te ante mortem meam vel semel audiam.

Saepiano dixeram quod mandaveras. Is, ut semper meticulosus est, semper petit literas suas exuri. Ceterum, quid apud vos potuerint Basilienses 6 aut num apud vos fuerint utque sese res apud vos habeant, qui bellorum rumores, hoc, dum possis, petit, ut scriberes.

Nuncii nostri 7 ad Glareanos missi usque Baden 8 venerunt et a praefecto 9 rerum instructi mox redierunt.

Gebennis nunc Farellus cum aliis ignem accendit 10 , sed non palam. Sunt enim ultra 400 pii in ea urbe. Rasi 11 cum suis obsistunt auxilio Friburgensi 12 .

De consule nostro 13 expiscari omnia pro voto non licuit, quod summo silentio ipse apud se retinere velit sibi credita et aliis. Proxima tamen epistola, qua reditus sui mentionem feci 14 , uno verbo quasi totum negocium insinuavi, quod forte non observasti: Auxilium a nemine huiusmodi petimus, sed pacem iam dudum initam 15 etiam vobiscum a servari desideramus. Urgent procul dubio Antronii 16 , quotquot possunt, et nos totumque negocium evangelicum tanquam hereticum et seditiosum exemplo

a übergeschrieben.
5 Königsfelden (Kt. Aargau). Offenbar hatte Bullinger ein Treffen an diesem Ort vorgeschlagen.
6 Siehe oben S. 263, 6-8 und unten Nr. 310.
7 Jakob Wagner und Georg Schöni. Sie sollten den Glarnern mitteilen, Bern habe vernommen, daß bei ihnen «wegen der Religion Unruhe» entstanden sei, und ihnen im Rahmen der Bündnisse Hilfe anbieten, s. EA IV/1c 233. Nach Hallers vorliegendem Bericht fand die in EA, aaO vermutete Verhandlung in Glarus offenbar gar nicht statt.
8 Baden (Kt. Aargau).
9 Badener Landvogt war damals der Glarner Ägidius Tschudi.
10 Guillaume Farel war am 20. Dezember 1533 nach Genf zurückgekehrt und hatte wieder zu predigen begonnen, s. Corr. des réformateurs
III 123f. -Zu den turbulenten Genfer Ereignissen um den Jahreswechsel 1533/34 s. Corr. des réformateurs III 119-124; Guillaume Farel 1489-1565. Biographie nouvelle écrite d'après les documents originaux par un groupe d'historiens, professeurs et pasteurs de Suisse, de France et d'Italie, Neuchâtel-Paris 1930, S. 315-317.
11 «die Glattgeschorenen», die Mönche.
12 Siehe etwa den Brief des Rats von Freiburg an die Genfer vom 24. Dezember 1533 (Corr. des réformateurs III 123f).
13 Hans Jakob von Wattenwyl.
14 Siehe oben S. 271, 19-22.
15 Wohl der «Ewige Friede» mit Frankreich von 1516.
16 Ein von Haller wiederholt gebrauchter Spottname für die V Orte, s. HBBW II 88, Anm. 3.

Salodoren[sium]17 omnibus inculcant, etiam regibus et principibus. Quo igitur innocentia nostra nonnullis fieret perspecta et nos vicissim securiores redderemur, ne b quos amicos putemus, inimicos illorum instinctu sentiamus, pacis admonere placuit iam dudum initae c . Legationis occasionem silebo. Causam habes, et quod petitum est, impetratum audio. Plura non licet, atque ea tibi soli scripserim.

Quid inter pontificem et Gallum 18 actum sit, iam dudum novimus, tametsi non per omnia caesari placere intellexerimus.

Christophorus 19 tercii tomi 20 finem misit. Expecto nunc initium quarti.

Misit nunc denuo senatus noster legationem 21 ad Salod[orenses] propter exules 22 et verbi libertatem. Non credis, nec describi potest aut dici populi huius insania et impius furor. 25 pastores ac contionatores amandarunt. Ex Alsatia et Brisgaudia turmatim advolant sacrificuli. Nulla est apud hos homines nec aequitatis nec veritatis ratio. Scribam posterioribus, quid actum sit. Vellem Leonem 23 nostrum cognatum 24 sibi Heinricum Winckeli epistola 25 consolari. Apud nos aliquot dies manebit cum uxore 26 . Nam bonus ille vir et senecio nimirum graviter exilium fert, qui tamen hoc negocio seditioso 27 totus innocens est. Quodsi literae ad me mittantur, omni die eas recipere poterit. 57 cives iam ex urbe Saloduro locum mutarunt. Si verbietend sy jez in der statt, und so einer darusß wil, beißend sy inn sin gutt wirdigen und schätzen. Schätzt ers ze wolfeil, so mag imms der nächst abzühen und die bezalung also darlegen, wil er aber hinwäg, so muß er von 10 gulden ein ze abzug gen 28 . Ich schribs, wie mir anzeigt ist. Si bollwerckend häfftig in ir statt.

Tilemannus 29 noster a quaesturae officio semotus est. Successit illi Franciscus Nägeli tibi probe notus.

Vale salvus cum thon tui genialis socia 30 et liberis. Salvi sint fratres, Pellicanus, Theodorus 31 , Leo, Carolstadius. Salutat te Sulczerus.

Unum scire volebam, num recepturi essemus ad nundinas futuras tuas in Corinthios commentationes 32 . Proinde, quam primum Theodori notis 33 aliquamdiu carere poteris, me non negligas, ut hactenus nunquam fecisti. Penultima huius anni die.

Rursum vale.

Tuus B. H.

[Adresse auf der Rückseite:] Multis nominibus ornatissimo viro Heinrico Bullingero, ecclesiastae Tigurino, suo semper charissimo et cum primis observando.

b-c von pacis bis initae am Rande nachgetragen.
17 Zum Aufstand der Reformierten in Solothurn s. Haefliger 166-199 und oben Nr. 283. 285. 286. 288.
18 Zur Zusammenkunft von Clemens VII. mit Franz I. in Marseille s. oben S. 234, Anm. 43.
19 Christoph Froschauer.
20 Gemeint ist wohl Pellikans Kommentarwerk zum Alten Testament, s. oben S. 37, Anm. 13.
21 Die Berner Abordnung bestand aus den vier Ratsherren Sebastian von Diesbach, Hans Pastor, Jakob Wagner und Lienhard Tremp. Hauptthema der Zusammenkunft war die Sache der acht Verbannten, s. EA IV/1c 234f.
22 Siehe Haefliger 198f.
23 Leo Jud.
24 Zur Verwandtschaft Juds mit Winkeli s. Pestalozzi, Jud 1.
25 Ein solcher Brief ist nicht erhalten.
26 Unbekannt.
27 An den Solothurner Unruhen.
28 geben.
29 Bernhard Tillmann.
30 Anna Bullinger, geb. Adlischwyler.
31 Theodor Bibliander.
32 Bullingers Kommentar zum 1. Korintherbrief erschien 1534 (HBBibl I 53).
33 Gemeint sind wahrscheinlich die Nachschriften von Biblianders im Sommer 1533 abgehaltenen Vorlesungen über die Propheten, die sich Haller schon früher erbeten hatte, s. oben S. 222, 6 und Anm. 6.