[309]Berchtold Haller an Bullinger [Bern], 30. Dezember [1533] Autograph: Zürich StA, E II 360, 31. Siegelspur. -Ungedruckt
Hat zwei Briefe Bullingers erhalten. Im ersten äußerte dieser sein Mißfallen an Hallers Deutung alttestamentlicher
Aussagen über Kriege, Land- und Siegesverheißungen. Kann man sie auf den Kampf gegen
die Sünde und die Verheißung ewigen Lebens umdeuten? Darf man um des Evangeliums willen Krieg
führen? Viele bestreiten dies. Zu diesen Fragen bittet Haller nochmals um Bullingers Meinung. Er kann
vorerst nicht nach Königsfelden kommen. Peter Im Haag hat er Bullingers Botschaft überbracht. Dieser
bittet um Nachrichten über die Basler Vermittlung. Die wegen Glarus abgesandten Berner Boten sind
von Baden wieder heimgekehrt. Farels reformatorisches Wirken in Genf Über die Frankreichreise von
Schultheß [Hans Jakob von Wattenwyl]kann man wenig erfahren; das wichtigste hat Haller bereits
früher angedeutet: Bern will den alten Frieden bewahren. Die V Orte versuchen, die Reformierten wegen
des Solothurnerhandels als Aufrührer zu verleumden. Haller erwartet von Froschauer den vierten
Band [von Pellikans Kommentarwerk?]. Eine Delegation Berns in Solothurn, wo die Rekatholisierung
weitergeht. Jud soll Heinrich Winkeli, der in Bern ist, brieflich trösten. Viele Reformierte verlassen Solothurn,
wo sie von der Obrigkeit bedrängt werden. Seckelmeister Tillmann wird in seinem Amt durch
[Hanss Franz Nägeli ersetzt. Grüße. Wann erscheint Bullingers Korintherbriefkommentar? Bittet um
Ausleihung von Theodor [Biblianders]Notizen. Gratiam, pacem et successum ingredientis anni faelicem a domino. Binas his diebus a te accaepi literas 2 , quas ceu simbola mutuae charitatis et sacramentum
exosculari non desino. Priores indicant tibi multa in epistola mea 3 displicuisse,
cui nonnulla de armorum usu interserueram 4 , item, quo pacto me extricare deberem,
cum sub lege terra Canaan, victoria gentium et similia multa carnalia promissa
sint Iudaeis, quae quod ad nos attinet, in spiritualem sensum verti debere videantur,
ut cum peccatis pugnemus, illorum victoria caelestem patriam adipiscamur.
His cum te offensum non facile credam, quod me admodum ames, sed hoc displicuisse
nimirum, quod tam tenue sit apud me earum rerum iudicium, quarum professionem
tot iam annis egerim publicam, vidi Augustinum, quem dum non undique intelligam,
hinc fit, ut neque is satisfaciat. At hoc mihi persuadeo de te: Ubi per ocium licuerit,
pro tua in rebus sacris tractandis dexteritate paucissimis omnia absolvere possis,
qui prae caeteris hoc peculiari dono ornatus es, ut quae intelligas ipse, ceteris planissime
instituere possis. Sugillant multi: Wo stats gschriben, daß man umm dess
evangeliums willen sol kriegen oder mitt kriegen schirmen? Wo habend wir ein wort
oder exempel von Christo und den apostlen? Unser rich statt hie underm crütz etc.
Quamvis his aliquando pro mea virili responderim, tamen aliorum, maxime vero
tuum iudicium desidero. Obsecro igitur te, charissime Heinrice, ne meam ignorantiam
plus aequo importunam et morosam aegre feras, quandoquidem te sic meum esse
polliceris, ut alter ego esse velis. Ad Campum Regium 5 hieme me venire possibile non est, quod non facile in tota
urbe equum mihi commodum et, quem habere possim, etiam pecuniis conductum,
inveniam. Periculosum enim mihi est cuique insidere equo. Quodsi tempora fuerint
pacatiora ad maium, quam omnes nunc ominemur, facilius et citra periculum iter
susciperem. Tu vero in perpetuo periculo es, ubi ubi Tigurinum exiveris agrum. Det
dominus, ut te ante mortem meam vel semel audiam. Saepiano dixeram quod mandaveras. Is, ut semper meticulosus est, semper petit literas
suas exuri. Ceterum, quid apud vos potuerint Basilienses 6 aut num apud vos
fuerint utque sese res apud vos habeant, qui bellorum rumores, hoc, dum possis, petit,
ut scriberes. Nuncii nostri 7 ad Glareanos missi usque Baden 8 venerunt et a praefecto 9 rerum instructi
mox redierunt. Gebennis nunc Farellus cum aliis ignem accendit 10 , sed non palam. Sunt enim ultra
400 pii in ea urbe. Rasi 11 cum suis obsistunt auxilio Friburgensi 12 . De consule nostro 13 expiscari omnia pro voto non licuit, quod summo silentio ipse
apud se retinere velit sibi credita et aliis. Proxima tamen epistola, qua reditus sui
mentionem feci 14 , uno verbo quasi totum negocium insinuavi, quod forte non observasti:
Auxilium a nemine huiusmodi petimus, sed pacem iam dudum initam 15 etiam
vobiscum a servari desideramus. Urgent procul dubio Antronii 16 , quotquot possunt,
et nos totumque negocium evangelicum tanquam hereticum et seditiosum exemplo
III 123f. -Zu den turbulenten Genfer
Ereignissen um den Jahreswechsel 1533/34
s. Corr. des réformateurs III 119-124; Guillaume
Farel 1489-1565. Biographie nouvelle
écrite d'après les documents originaux par
un groupe d'historiens, professeurs et pasteurs
de Suisse, de France et d'Italie, Neuchâtel-Paris
1930, S. 315-317.
Salodoren[sium]17 omnibus inculcant, etiam regibus et principibus. Quo igitur innocentia
nostra nonnullis fieret perspecta et nos vicissim securiores redderemur, ne
b
quos amicos putemus, inimicos illorum instinctu sentiamus, pacis admonere placuit
iam dudum initae c . Legationis occasionem silebo. Causam habes, et quod petitum est,
impetratum audio. Plura non licet, atque ea tibi soli scripserim. Quid inter pontificem et Gallum 18 actum sit, iam dudum novimus, tametsi non per
omnia caesari placere intellexerimus. Christophorus 19 tercii tomi 20 finem misit. Expecto nunc initium quarti. Misit nunc denuo senatus noster legationem 21 ad Salod[orenses] propter exules 22
et verbi libertatem. Non credis, nec describi potest aut dici populi huius insania et
impius furor. 25 pastores ac contionatores amandarunt. Ex Alsatia et Brisgaudia turmatim
advolant sacrificuli. Nulla est apud hos homines nec aequitatis nec veritatis ratio.
Scribam posterioribus, quid actum sit. Vellem Leonem 23 nostrum cognatum 24 sibi
Heinricum Winckeli epistola 25 consolari. Apud nos aliquot dies manebit cum
uxore 26 . Nam bonus ille vir et senecio nimirum graviter exilium fert, qui tamen hoc
negocio seditioso 27 totus innocens est. Quodsi literae ad me mittantur, omni die eas
recipere poterit. 57 cives iam ex urbe Saloduro locum mutarunt. Si verbietend sy jez
in der statt, und so einer darusß wil, beißend sy inn sin gutt wirdigen und schätzen.
Schätzt ers ze wolfeil, so mag imms der nächst abzühen und die bezalung also darlegen,
wil er aber hinwäg, so muß er von 10 gulden ein ze abzug gen 28 . Ich schribs, wie
mir anzeigt ist. Si bollwerckend häfftig in ir statt. Tilemannus 29 noster a quaesturae officio semotus est. Successit illi Franciscus Nägeli
tibi probe notus. Vale salvus cum thon tui genialis socia 30 et liberis. Salvi sint fratres, Pellicanus,
Theodorus 31 , Leo, Carolstadius. Salutat te Sulczerus. Unum scire volebam, num recepturi essemus ad nundinas futuras tuas in Corinthios
commentationes 32 . Proinde, quam primum Theodori notis 33 aliquamdiu carere
poteris, me non negligas, ut hactenus nunquam fecisti. Penultima huius anni die. Rursum vale. Tuus B. H. [Adresse auf der Rückseite:] Multis nominibus ornatissimo viro Heinrico Bullingero,
ecclesiastae Tigurino, suo semper charissimo et cum primis observando.
|