[623]

Beantwortet zwei Briefe Bullingers und einen von Leo [Jud]gemeinsam. Sein langes Schweigen beruht nicht auf Verärgerung. [Antwort auf Nr. 562:]Der Streit um die Sakramente kann nicht ohne Gespräch, wie es einst unter der Leitung des Hl. Geistes die Bischofe und Paulus pflegten, überwunden werden. Zum Bekenntnis der Zürcher [Nr. 482]: Der springende Punkt ist, daß die Diener beim Mahl nicht nur das Brot, sondern den Leib Christi darreichen. Sonst würde für sie nicht gelten, was Paulus den Amtsträgern zuschreibt, daß sie nämlich am Heil mitwirken, obwohl dieses allein Christi Werk ist. Die Reichsstädte bekennen übereinstimmend und mit Worten der Schrift, daß der Diener, und durch ihn Christus selbst, die Gemeinschaft des Leibes Christi gibt, wobei eine natürliche Einung Christi mit dem Brot verworfen wird; Oekolampad hat die gleichlautenden Aussagen der Alten Kirche gebilligt, was allerdings Zwingli mißfiel. Ist mit Bullingers Antwort betreffend dessen Kommentare zufrieden. Weist sein scharfes Urteil über die Wittenberger als ungerecht zurück, da es auf vorgefaßten Meinungen beruht. Auch die Scholastiker dürfen nicht aufgrund von Entstehungen vorschnell verurteilt werden. Konzilien trugen einst unter christlichen Fürsten zur Aufrichtung der Kirche bei; da immer mehr Fürsten die Predigt des Evangeliums zulassen, soll man dies als Zeichen betrachten und sich auf eine den Umständen angemessene Verkündigung vorbereiten, wie dies zu Beginn [der Reformation] auch Luther getan hat. Hat ohne Argwohn der Bitte entsprochen, zum Einigungsversuch, der vom französischen König ausging, Stellung zu nehmen; in seinem

Gutachten empfahl er Vorgespräche ausgewählter [Theologen], akzeptierte Äußerlichkeiten unter dem Vorbehalt der Anerkennung der Rechtfertigungslehre und gestand den Bischöfen gemäß dem Vorbild der Alten Kirche ein seelsorgerliches Aufsichtsrecht zu. Billigt trotz Mängeln auch das Gutachten von Philipp [Melanchthon] und verteidigt dieses gegen die Kritik Bullingers, den er zu brüderlicher Liebe mahnt. Obwohl ein entstellter Auszug verbreitet wird, kann dies niemanden täuschen; zwar wären die Gutachten besser unterblieben, zu den Verfolgungen in Frankreich haben sie aber keinesfalls beigetragen. Tadelt Bullingers Franzosenhaß. Antwortet auf dessen zweiten Brief: Luthers Polemik gegen die Sakramentierer im Kommentar zum Galaterbrief, einer vor drei Jahren gehaltenen Vorlesung, trifft die Zürcher nicht; provoziert von den Katholiken, von Müntzer und Karlstadt, für dessen Anhänger er Oekolampad und Zwingli hielt, hat Luther zwar seine Gegner ungeschickt behandelt, doch hat er sich um die Kirche höchst verdient gemacht, etwa durch seine Bibelübersetzung, die jener der Zürcher klar überlegen ist. Diese verurteilen die lutherische Sakramentslehre, obwohl Bucer versucht hat, ihnen die Lauterkeit der Absichten Luthers darzulegen. Weist den von Leo [Jud]gegenüber Wilhelm von Zell geäußerten Vorwurf der Unbeständigkeit zurück und bestreitet, daß in Straßburg ein zweites [Täuferreich von] Münster droht. Die Zürcher mögen Zwingli und sich selbst gegen maßlose Angriffe verteidigen, wie auch Bucer Zwinglis Erbsündenlehre verteidigt hat, dürfen aber nicht den gleichen Fehler wie ihre Gegner begehen. Wenn sie durch falsche Anschuldigungen und durch Vorbehalte in der Abendmahlslehre den verderblichen Streit zur Unzeit wieder aufleben lassen, gefährden sie den Fortgang des Evangeliums an vielen Orten und verhalten sich so, als ob Christus nur den Schweizern gehörte. Antwortet mit Verspätung auf den Brief Leo [Juds]. Rechtfertigt seine Reisen und berichtet von seinen Vermittlungsbemühungen in Augsburg, Konstanz, Kassel und Isny; in Straßburg wachten Capito und der Rat und gingen schärfer denn je gegen Sektierer vor. Ist betrübt über das Mißtrauen der Schweizer Kirchen, das durch Zusammenkünfte nach apostolischem Vorbild zu überwinden wäre. Die Verweigerung des Gesprächs, das durch schriftlichen Austausch nie zu ersetzen ist, schmerzt ihn; erinnert an den Schaden, den die Ablehnung des von Oekolampad angeregten gegenseitigen Besuchs der Synoden angerichtet hat. Dankt den Mahnern und erinnert sie daran, daß die Kirche Christi nicht auf die Eidgenossenschaft zu begrenzen ist.

Gratia et pax, observande Bullingere.

Literas tuas binas accepi, Augustae alteras ² , alteras hic ³ . Accepi et a Leone nostro ⁴ . Unum vobis in domino cor et mihi vobiscum. Condonabitis igitur hoc occupationibus meis, quod unis vobis ad ternas literas respondeo idque paucis. Requiritis siquidem et ipsi brevitatem et simplicitatem.

De mora rescribendi: Hanc tribuite occupationibus et spei conveniendi, quam feceras, Bullingere ⁵ . Literis video, quam parum proficiamus in iis, quae nobis controvertuntur. Nec ergo vestra in monendo libertas nec studium Lutheri me vel infensum vobis reddidit vel a scribendo retardavit. Credo in Christum, in hunc et vos credere credo; diligam ergo et observem vos, necesse est.

De caussa sacramentaria: Pridem videre mihi visus sum nos in hoc c absque colloquio parum profecturos. Hoc autem etsi d pollicitus sis eoque me mirifice recrearis e , nunc, quia scribis iterum te nullum eius videre usum ⁶ , negas. Cur enim vel tu facias vel ego a te petam, quae iudicas f inutilia? Sed mirum profecto, cum spiritus sanctus apud veteres veros episcopos et Paulum ipsum tanti fecerit eos in domino convenire et de rebus sanctis g colloqui, quod id modo idem spiritus habeat h tam noxium vel, ut dicam mitius, tam infrugiferum. Haud enim deceat vos non consulto religiosissime spiritu Christi toties orantibus, et quidem enixe, vestri copiam negare. Dominus ipse nos regat.

De vestra confessione ⁷ : Dum spiritualem et carnalem Christi in coena praesentiam facitis, ostenditis vos nondum videre, in quo sita sit ista controversia. Carnalem enim nemo defendit. Ita nemo exigit, ut dicamus panem esse corpus Christi ⁸ , utque caveatur, ne qui simpliciores venerentur signa pro rebus, omnes probant. Hoc contenditur: Cum verba ista "Accipite, comedite i , hoc est corpus" etc. [Mt 26, 26 par] sunt verba domini exhibentis, et non panem modo, sed etiam corpus suum, quod traditum est k pro nobis, et per nos ministros l haec loquitur, utitur nobis dispensatoribus mysteriorum suorum, ut credamus et fateamur in sacra coena exhiberi cum pane (signo scilicet exhibitivo) ipsum corpus domini, sicut cum aqua baptismatis exhibetur regeneratio ⁹ et olim per circumcisionem exhibebatur m communio foederis divini 10 , cum halitu domini spiritus sanctus 11 , cum impositione manuum benedictio domini et varia charismata ¹² . Pesah erat signum rememorativum, non exhibitivum n ¹³ .

Si minister nihil quam signum exhibet ¹⁴ , non dispensabit mysteria dei, non erit minister spiritus et novi testamenti, non salvabit, non regenerabit. Quae omnia apostolus sacro ministerio tribuit ¹⁵ , sed sic tamen, ut simul affirmet nos nihil huius posse cogitare ex nobis tanquam ex nobis, nedum facere. Nos non sumus ministri domini, nisi cooperemur ei ad plantationem et rigationem ac o aedificationem, id est regenerationem p sanctorum ¹⁶ , || 406v. quae certe in verbis

et signis absque spiritu, absque vera communione Christi non consistit. Paulus gloriatur se fundamentum Christum in Corinthiis posuisse ¹⁷ , non verba rnodo q sacra et signa, se eos per evangelium domino genuisse ¹⁸ , non verba modo administrasse. Ex eo vero non consequitur non sola fide nos omnem salutem percipere aut salutem non esse totam unius Christi opus. Christus loquitur et agit in ministro, et fide recipitur, quod Christus per ministrum loquitur et agit, nec est minister Christi, in quo non omnia loquitur et agit Christus. Igitur paralogismus est greek greek greek greek greek ¹⁹ : "Sola fide editur Christus, ergo non beneficio ministri"²⁰ similis huic: Sola virtute attractiva commode cibum recipimus, non ergo pascimur beneficio coci. Sed quid opus scripto disputare, quod toties expertus sum frustraneum esse?

Haec, gratia domino, concors iam est ecclesiastarum r per urbes imperii sententia et doctrina: de rebus sacris, quia animalis homo nihil intelligit, sentiendum et loquendum esse s , ut spiritus sanctus docuit nos sentire et loqui ²¹ . Non solum ergo sensa scripturae in his religiose cupimus tenere, sed illa etiam scripturae verbis eloqui. Dicimus itaque panem, quem frangimus, esse communionem corporis t Christi hancque ministrum dare, sed ministerialiter. Dominus cibus et cibi praebitor ipse est. Ne quid crassius simpliciores concipiant, addimus Christum nec pani uniri naturaliter nec includi in pane localiter nec fieri cibum ventris, hanc communionem Christi u rem esse novi testamenti et coelestem, sed eandem efficacem et realissimam, quia nihil hic ficti, nihil inane. Ad hunc modum satis occurrimus sive crassioribus sive etiam impiis opinionibus, quae ex veteri errore papistarum invectae sunt. Nihil involvimus, sed lingua utimur spiritus sancti, qua christianis nihil poterit fingi magis perspicuum magisve gratum. Hac usa est omnis vetus illa melior ecclesia, quam et Oecolampadius comprobavit, etsi id Zvinglius non per omnia probant, sicut illis in multis aliis v non eadem sententia fuit, quod vos, si non aliunde, ex utriusque tamen monumentis videtis. Certe Oecolampadii Dialogus ²² ad palatum Zvinglii non faciebat, id quod suis ad Sturmium literis ²³ testatus est. Sed haec quoque res, quid de disputationibus utriusque statuendum sit, literis transigi non potest. Patet latius, quam vos obiter, ut scribitis ²⁴ , aliorum scripta legentes forsan putetis.

||407r. De commentariis tuis 25 bene habet res. Oremus dominum, ut ubique nos suo spiritu regat et w doceat quorumlibet scriptis pie uti x .

De Wittenbergensibus ²⁶ : Hic nihil aliud a vobis contendo, quam ut, quod damnatis illos facere vobis, vos illis ne feceritis, nempe ut incognita caussa eos non condemnetis. Nam nec ex scriptis nec ex fratrum vestri vere amantium colloquio sustinetis caussam hanc cognoscere. Si mihi nunc huius iudicii mei extrema ratio reddenda sit, aliud y tamen iudicare non possim, quam z vos non minus inique in illos quam illi in vos affectos esse et iniurios aa . Boni consulite me scribere, quod sentio et coram domino sentio. Mitioribus quidem vos verbis et non tam saepe aut tam palam illos laeditis. Sed quid possit atrocius tamen de eis dici, quam prodere eos bb veritatem Christi, impia tyrannide opprimere ecclesiam Christi et mendaciis insectari ministros Christi ²⁷ ? Admittunt, proh dolor, illi, unde forsan vobis sit horum criminum cc occasio, at quo fortiores vobis videmini, hoc oportebat diligentius curare, ne quid praeter verum vel contra inimicissimos vobis excideret. Errare ego possum, dum existimo in utrisque esse, cur vos invicem in domino complecti debeatis. Interea tamen, dum video vos illis sententias dd adscribere, quas primi impugnarunt et hodie impugnant, et de toto ingenio eorum plus nimio halucinari, non possum non dolere vicem vestram, qui sic fugitis de his serio colloqui, nec hoc solum, sed scripta etiam illorum legitis obiter, tantum consyderando, quid in genere dicant etc. Sed domino sic visum est, ut, qui cogendis in ovile Christi ovibus eius, quae ab illo aberrarunt, sanguinem impendere debemus ²⁸ , earum collectioni ipsi obstemus et id interim interpretemur esse simplicitatem et constantiam. Christus dominus noster exuat nos nobis et induat se ²⁹ .

De scholasticis 30 : Non spectandum, quid Melanchthon damnant, sed quid damnari debeat. Infinita turba est vere christianorum, qui dogmatis detinentur ee scholasticorum, sed depravatis. His longe melius quidem consuluissemus, si depravationem, non dogmata, quae in se recta sunt, oppugnassemus sicque nostra omnia temperassemus, ne ulla in nobis haereret calumniae suspitio. Nunc ita tractavirnus scholasticos omnes, ut cordatis et bonis multis non contemnendum offendiculum obiecerimus, dum vident nos illos aut non legisse aut prudentes calumniari voluisse. Sed de his quoque satisfieri vobis per epistolam non potest.

De concilio ³¹ : Olim dominus ecclesiam suam sub piis principibus, Constantino 32 et successoribus eius, sacrarum synodorum consultationibus constituit et haereticorum furores, qui antea invaluerant, repressit. Quid, si hanc et nobis dominus gratiam ||407v. faciat? Proximum est, ut omnes Germaniae principes, qui ad septemtriones sunt, evangelii praedicationem publicitus admiserint 33 , nec multum abest, ut totum regnum Daniae cedat Christierno iuniori 34 , principi pientissimo; nuper enim hostilem exercitum totum prope delevit 35 . Huic si pacem dominus dederit, omne regnum suum Christo consecrabit. Id pridem fecit Svecus ³⁶ , sequuntur nunc Anglus ³⁷ et Scotus ³⁸ , non vulgaris potentiae reges. Ista si dominus maiore ex parte intra biennium confecit, quo nimirum accesserunt duo amplissima regna Angliae et Scotiae et duo primarii ducatus Pomeraniae et Wirtembergae ³⁹ , debemus utique ampliora sperare, quam ut de regno Christi in nostris modo angulis soliciti simus. Rigatur nunc Gallia sanguine christianorum ⁴⁰ , in Italia passim veritas admittitur, incipiunt hanc sentire et Hispani ⁴¹ . Quam facile iam sit deo adversarias frangere tyrannides, quotidie praedicamus. Hinc videtur mihi merito haud dedecere nos ad omnia ea parare, quibus ullo pacto possit regno Christi fieri accessio. Atqui hoc ingenium nobis dominus tribuit, ut ex notis iam ad ignota deducamur et dilucida veritate liberemur ab erroribus, ita ut factum nobis est. Lutherus

profecto initio caussae non parum veritati profuit, dum publicam doctrinae Christi depravationem iis ff rationibus confutavit, quae tum potuerunt agnosci. Et haec existimo esse prudentis simplicitatis fideique constantis.

De responso nostro ad Gallos ⁴² : Mihi in Christo nec Gallus est nec Germanus 43 , et non licet damnare, quos non deprehenderis nunc malos esse; fuisse satis non est ad condemnationem. Rogatus sum, ut responderem, quo pacto rex operam suam conferre queat ad conciliandas ecclesias et quid ex receptis opinionibus gg possit ferri pietate illaesa. Qui rogabant, tam mali non erant, ut pro canibus vel porcis ⁴⁴ haberi mihi quidem potuissent. Ignoro enim cautiones, quae nituntur suspicionibus. Circumveniri christianus non potest; sequitur enim verbum domini, et si errans ab eo declinet, dare huius poenas lucro ducit, bono quippe suo dat. Respondi igitur duo ⁴⁵ : Alterum, rationem conciliandi ecclesias quaerendam esse per bonos aliquos et cordatos viros, qui primum parvo numero utrinque coëuntes de controversiis religionis dispiciant. Diserte addidi hanc commentationem praeambulam nullis posse permitti, qui sint e vulgo ecclesiasticorum huius temporis; eos adhibendos esse, qui vita probarint se vere religiosos. ||408r. Alterum, salva doctrina iustificationis, hoc est toto evangelio, omnem nos ferre posse disciplinam, quoslibet in ecclesia ordines, omnes ceremonias, modo fidei serviant, non officiant. Haec tot editis libris professi omnes sumus, et nec Romano nec aliis episcopis quicquam detraxissemus semper, si illam, quam verbis pollicentur, pastoralem curam vere et iuxta verbum domini voluissent praestare. Mos olim fuit, ut primarii archiepiscopi hh — Romanus, Constantinopolitanus, Antiochenus - statim ut in episcopos consecrati erant, sibi invicem fidei suae confessionem mitterent et sanctae administrationis societatem mutuamque etiam ii subiectionem profiterentur 46 . His se commendabant alii et episcopi kk . Singulis erant sancti quodammodo observatores et praesides. Iste ordo et mutua cura si hodie obtineret in domino et iuxta verbum eius, quid, obsecro, hinc metuas periculi? Charitas, quia ingenium dei est, nullam benefaciendi rationem a se ducit alienam et sola certam viam iustumque ordinem in rebus humanis statuit. Sed pontificii pollicebuntur quidvis et facient quodlibet. Nec nos his quicquam detulimus aut deferemus, sique falsa aliqua specie quid obtineant, mihi adhuc verbum domini est non minus posthac quam antehac ad detrahendam illis personam efficax. Habeo iugulum, quod offeram, et potens est dominus meus ut antea.

Philippo subscripsi ⁴⁷ , etsi maluissem in eius responso quaedam magis expressa, quia ad disputationem, et bonorum, retulit dubia et nihil dare voluit, nisi quod iustificationis doctrinam promoveret. Hac autem salva nihil loci ulli superstitioni manere potest. Rex diversa scribit et fallit ⁴⁸ . Habet suum iudicem, nos nostrum custodem, ne eius nobis fallaciae obsint. Clamant quidam: "Botz wunden ⁴⁹ ." Hos ex ipsorum sermone video mittendos esse. Redimeres magno non data haec responsa ⁵⁰ . Ego vero non parvo, quod vel ipsi ad ecclesiarum concordiam plusculum propenderetis vel fratres vestri observantissimos et amantissimos audiretis. Seminaria, scribis, sunt maximarum discordiarum 51 . Quarum, obsecro? Utinam tam parum discordiae sereremus ll , quod nos invicem non audimus et tam secure tamen de alienis sententiis iudicamus. Scilicet inutile et perniciosum institutum est, si quis peccata sua fateatur sacerdoti, ut et legem et evangelium dei melius discens in poenitentia et fide proficiat ⁵² ? Atqui Philippus nullam aliam confessionem probat. II 408v. Etsi velis ex vero iudicare, quae hic doctissimus et candidissimus vir vestrique vere amans (nam est omnino alio de vobis, quam erat, iudicio) nunc scribit et olim scripsit, haud ita multas nobis proferes greek. Iniquo et aegro animo estis in istos viros. Dominus vos corrigat et sanet! Charitas ista non parit nec timor domini, ita nec, quae Lutherus et alii vobis falso tribuunt. Tu desyderas in nobis soliditatem et simplicitatem, brevitatem et puritatem ⁵³ . Ora dominum, ut haec nobis largiatur et vobis aequius iudicium de donis dei in aliis. De me non loquor; scis, pro quibus. Tribuo plus satis monarchiae pontificiae 54 . Quid vero tribuo? Phas non est dicere, qualem ferre possemus pontificem, et eo pacto ostendere, quam non respondeant suo ordini, qui pontifices vocantur? Vel impium est dicere, quae sint christiani hominis officia, etiamsi nemo fuerit vel esse possit hic, qui illa impleat? Non aedificamus civitatem Platonicam ⁵⁵ , sed prodimus impudentiam eorum, qui verbis sibi sumunt posse tot ecclesiis prospicere, cum certo sint omnibus exitio.

Nihil movit perinde multorum in nos invidiam atque hoc consilium ⁵⁶ . Minim, quod ego istam invidiam sic evado, quantum quidem me hactenus rescire contigit. At vero, mi Bullingere, ad quotumquemque pervenit hoc consilium? Circumferunt quidam sacrificuli mm excerptum quoddam ex responso Philippi depravatum ⁵⁷ , sed cum non sit insolens illos nugas circumferre, ego non audio, qui ita moveantur. Et cui mica aequitatis, qui scripta nostra publica

legit de his ipsis rebus aedita ante et post data illa responsa et de nobis iudicet ex schedis, quas circumferunt privatim hostes? Fuerunt horum responsorum caussa irati nobis et alii quidam amici et fratres mihi longe observandissimi. Quia itaque apud illos et vos video nostri consilii rationem de responsis istis tam male stare et illa in Francia parum adhuc, quod quidem audio, ad id conferre, ad quod data sunt, malim non data. Quod vero vel in se adeo male consulta sint vel tantum dederint ecclesiis damni, quia neutrum compertum habeo, non apparet mihi caussam ex his esse nn , cur tantopere angamur. Nam id falso falsius est, cuiquam in Gallia occasione horum responsorum aliquid periculi creatum esse. Ea siquidem pontificiis oo haec responsa non concedunt, quum capitale fuerit, quae in eis continentur, profiteri. Non solum Lutheranum, sed etiam Erasmianum esse, imo non purum pp papistam esse et id modis omnibus profiteri satis ad supplicium fuit. Nunc, cum eos, qui fugerunt, rex revocat data venia, excipiuntur sacramentarii ⁵⁸ . At quae huius in nostris responsis caussa? Cum Phi-II 409r. lippus meam probet in sententia eucharistiae moderationem et ego concordiam in re esse inter nos profitear? Sed satis de his.

Quod Gallos sine exceptione lubricos et fallaces facis ⁵⁹ , scis te id non ex spiritu Christi facere. Is enim nos docet nos ex nobis ex aequo omnes perditos esse, ipsum autem ad regenerationem nullam gentem abiicere. Attamen, quia peccasse adeo hic vobis videor, quod ego ex eo solo iudicare possum, quod vos sic iudicatis, oro huius incogitantiae veniam. Posthac ero cautior. Hactenus ad tuas, Bullingere, priores literas die paschae ad me datas.

Ad alteras qq tuas literas ⁶⁰ : In his plusculum iratus es et grave minitaris. Commentarius ille in Galatas, de quo quereris, exceptus est per Casparum Crucigerum ⁶¹ praelegente Luthero ante annos tres, nuper vero editus ⁶² . Maledicit

"charitati et concordiae, propter quam conservandam necesse sit periclitari verbum dei"⁶³ . In hac sententia quid impii? Sed sacramentarios facit talem concordiam petentes. Qui sunt sacramentarii? Ille sacramentarios intelligit, qui nihil quam panem et vinum in sacramento esse ponunt. Tales vos non estis. Nihil igitur haec ad vos. At ille vos rr hoc nomine intelligit. Dolet, quid autem faciam? Vos quoque dum formis uti scripturae et patrum detrectatis, aliud illi de vobis persuadere non possum. Impugnandus igitur tibi est. Verum si officii mei sit impugnare omnes eos, qui mihi de aliis male iudicare videntur, si siet, et vos mihi impugnandi eritis, quia de Luthero et aliis iudicatis, quod scio secus habere. Et Christo olim iudice ipsi quoque agnoscetis, quam longe ab omni pietate sit istud, quod Lutherum scribis dissidiis excitandis et fovendis natum. Evangelio Christi Iesu excitando et fovendo natus est, mi Bullingere, id opere ss praestitit. Impotentius tractat adversarios tam falsa ipsi opinione creditos quam veros. Hoc tamen verum est, ipsum nulli unquam bellum intulisse priorem. Provocatus est a papistis, provocatus est a Muntzero et Carolostadio, cum quo ut tt facere putavit Zvinglium et Oecolampadium. Hos inter Carolostadianos habuit. Qui etiam, licet modestius, priores tamen sententiam Lutheranam vellicarunt. His tamen non excuso viri impotentiam, sed quia scio eum dominum Iesum pure praedicasse atque praedicare exceptaque ista importunitate in adversarios etiam vivere. Quia denique tantum universae ecclesiae eius labores profuerunt, ego non possum non gravissime accipere, quod tu, Bullingere,. miti alioqui ingenio natus sic audes scribere de Luthero, qui tantopere, inquam, ecclesiae dei commodavit. Nam ut de sola versione bibliorum loquar, quantus is thesaurus est? Existimo enim vos non inficiari, quam multa in vestra versione desyderata semper sint, etiam ab ipso Oecolampadio ||409v. et, ut nunc video, ab ipso quoque Pellicano et Theodoro 64 desyderantur.

De sacramentis videtur vobis crasse errare, sed Christo iudice cognoscetis hunc virum in his adserendis nihil aliud spectare, quam ut verbum et promissio Christi suo loco habeatur. Fructum omnem sacramentorum uni benevolentiae dei et fidei, qua benevolentiam istam in Christo oblatam excipimus, tribuit. Ista ut ostenderem vobis, ascenderam ad vos hinc biennio ⁶⁵ , obtuleram scriptum ⁶⁶ ambivi postea conventum ⁶⁷ , sed omnia frustra. Vos iudicare vultis, caussam cognoscere non vultis. Id ecclesiae vestrae et nostris uu in Zvinglio

magnum damnum dedit. Dominus noster Iesus Christus avertat, ne et in vobis det.

Sensim infamamur nos, qui in ecclesiis rerumpublicarum imperii Christum praedicamus, ceu non simpliciter versemur in hac caussa, deficiamus a praedicata veritate, simus hoc, quod sonat vox quackler ⁶⁸ , quo nos nomine Leo noster insignivit scribens ad Gulielmum a Zell ⁶⁹ , pium quidem senecionem, sed qui eo pervenit, ut iam ministerio nostro non utatur. Ita haec respublica, quae melius semper mereri de vestris voluit, quam illi voluerint admittere, passim a vobis insimulatur in periculo esse, ut alterum Monasterium evadat ⁷⁰ , cum tamen ab ortu sectarum nunquam minus hic sectarii valuerint quam modo, nunquam severius in sectarios actum sit ⁷¹ In his, quia multa vana sunt et praeter charitatis regulam aguntur, frustra boni offenduntur, alieno tempore pax et concordia respuitur. Magna est securitas non suis viribus fulta. Vehementer vereor, ne quid ipsi vobis detis incommodi.

Tu scribis vobis fore posthac maiorem rationem et authoritatem veritatis, minorem hominum, et ita iniurias Lutheranas laturos, ut simplices aliquando videant, quam nullius Lutherum pudeat mendacii. Ut solius veritatis rationem habeatis, valde obsecro, et prae hac homines etiam odisse velitis. Verum interim Christum in suis hominibus agnoscite et non, dum vultis videri patroni tam strenui veritatis, ipsi adeo contra omnem veritatem scribite Lutherum nullius pudere mendacii. Laborat ille hoc malo, ut, quas aliquando admisit de Zvinglio falsas opiniones, eas nimis pertinaciter tribuat omnibus, qui hunc videntur sectari. Ut vos itaque cum Zvinglii tum vestram innocentiam defendatis 72 , sed ex vero et citra communionem vicii, quod impugnatis, nemo bonorum improbabit. Ego ipse in commentariis meis in Romanos Zvinglium defendi de peccato originali ⁷³ , sed defensionem sic temperavi, ut interim neminem servorum domini deiecerim, nedum falso crimine impetierim.

Hoc certe solum, optimi ||410r. fratres, nos hic in perniciosam istam vv pugnam sacramentariam pertraxit, quod ferre non possemus Oecolampadium et Zvinglium a Luthero et aliis quibusdam tractari tam inhumaniter. Nos semper vidimus in Lutheri sententia de eucharistia nihil statui, quod per se impium

sit, ideo initio a contentione nostros avocabamus et neutri partium palam adstipulabamur. Iam si velitis vos frustra, imo cum pernicie ecclesiarum pugnam resuscitare, et id falsis criminibus, tum imperfecta confessione ventatis de sacramentis, ne dubitetis, deus aderit ecclesiae suae, ut qualitercumque caeptarn concordiam ei tueatur et vestros conatus vobis maxime perniciosos faciat. Proxime accessistis confessioni veritatis plenae, dum tamen formis scripturae adhuc aperte contradicitis affirmantes ministrum nihil nisi signum exhibere ⁷⁴ , quo pacto non esset minister Christi; non enim administraret mysterium Christi et spiritum, sed literam modo. Certe sanctorum calculis caussa cadetis ⁷⁵ et gravem iram Christi in vos conciliabitis. Alia tempora sunt, amplior crucis Christi cognitio; debacchatum satis est. Modo Philippus ⁷⁶ et cum eo plurimi toti in eo sunt, ut paucorum intemperiem avertant, Christum in vobis defendant et magnificent. Et vos scilicet propitiis ww diris revocabitis orbi bellum istud exitiale? Eo pacto ergo sistetis sanguinem sanctorum in Gallia, promovebitis cursum evangelii in Anglia et in Schotia et paci inservietis Germaniae? Augusta modo et Francofordia hoc nomine deseruntur ⁷⁷ . Accesserat Reginopolis; in initio extinctus conatus est ⁷⁸ . Quorum xx nihil nobis concordibus fuisset factum yy . Ad haec dare occasionem intempestivis pugnis et imminuta professione veritatis quis non execretur? Si tantum Helvetiorum Christus est, pergite; sin, sustinete imitari Paulum, ut, ubi fundamentum Christus iacet, ibi fieri et ferre omnia non gravemini, quo perstet et provehatur, quod coeptum est ⁷⁹ . Haec ad tuas alteras, Bullingere, et zz boni consule libertatem in re tanti momenti et ad literas tuas sic liberas a .

Ad tuas, mi charissime Leo 80 , cum iam ex maiore parte responsum sit, quantum quidem literis respondere queo b , haec accipe: Lutherus non alienavit me, sed cum conventum spero et video literis parum profici et plurimis occupatus sum, denique ad manum nulli fuerunt tabellarii, feci, quod vos quoque fecistis: raro scripsi. Nam unis duntaxat distuli respondere literis.

Improbas, quod circumierim et visitarim ecclesias, cum dederim eo damnum et meae et Gallicis ||410v. ecclesiis. De hoc iudicent, qui caussam norunt, quam, ut video, tu ignoras, mi Leo. Augustani in magno discrimine constituti ob dissidia concionatorum et civium me vocarunt sanctissimis obtestationibus,

illis miserunt me magistratus mei ⁸¹ ; quomodo advenire non potuissem? Interea vocavit me Landtgravius ad Philippum Cassellam ⁸² ; ut igitur certius nomine fratrum symmistarum in sociis urbibus responderem, convenimus Constantiae 83 , omnia iussu magistratus mei. Existimo hic quoque me nihil fecisse temere. Augustae autem, ubi tantum caepta omnia essent, nondum firmata et concionatorum dissidia magis proferrent se, ne posteriora haberent peius prioribus, revocatus sum ab Augustensibus et missus a meis ⁸⁴ . Et dominus dedit, ut maior in religionis caussa concordia Augustae non fuerit, quamdiu praedicatum c illic evangelium est, atque dominus dedit, dum illic fui, et nisi ultro dissipent eam concionatores, optime de hac ecclesia spero. Abiturum hinc vocavit piissimus vir Bufflerus Isnensis propter Paulum ⁸⁵ , qui illinc invitis sanctis abiit ⁸⁶ . Huc ergo veni, inde Constantiam, ut fratribus illic satisfacerem de scriptis in Galliam ⁸⁷ . Discessi ab his, ut ipsi testati sunt amicissimis mihi ⁸⁸ . En habes causas circuitionis meae per menses sex. Domi interea optimus Capito et alii ita vigilarunt, ut caeptum sit agi a magistratu pro ecclesiae vera d

constitutione et contra sectarios omne genus e gravius et severius quam antea unquam ⁸⁹ . Et maius etiam dedit deus incrementum quam antea. Et cum a sorte Monasteriensium absumus longissime, a vobis traducimur, quasi simus ei proximi. Non erat credendum cuivis, mi Leo. Et si in tanto eramus periculo, pridem nos monitos oportuit.

Valde miramur Helveticarum ecclesiarum in hac re credulitatem; nam a vobis, Bernatibus et Basiliensibus ea scribuntur, quae persuasionem horrendam de nobis prae se ferunt. Gratum est, quod monetis, sed dolet, quod non amicius de nobis sentitis, quam quod dubitetis nos pridem vos consulturos fuisse vel precum opern a vobis imploraturos, si decima ex parte in tanto nostra ecclesia discrimine fuisset. Ita dolet hoc quoque: Quicquid nos pro ecclesiarum sancta et christiana concordia molimur, hoc vos tribuitis metui a vi principum. Mentes, si sapitis, sinetis Christum iudicare. et quod fratres vestri in se haud malum quaerunt, vos ne adscrihatis f fini malo. Concordes vis et constantes in simplici et vera veritate ministros ||411r. quique instent precibus diu nostrique g , hos et nos volumus. Sed hi profecto de se invicem iudicabunt ex charitate, audient. se invicem, congressum mutuum cum Paulo h per terras et maria expetent ⁹⁰ . Siquidem non quaerent hi, quae sua sunt, sed quae Christi ⁹¹ , et norunt haec dominum largissime donare in nomine suo coeuntibus ⁹² . Igitur coitione in nomine Christi nihil habebunt in hac vita expetibilius. Id verum agnosces legens Paulum aut Paulum negabis christianum fuisse.

Quamdiu vixero, cruciatus mihi erit non licuisse vobiscum de omni caussa Christi amice disserere. Vae nobis, si de Christo non possumus colloqui sine contentionibus! Ego nunquam volui vos a vero abducere, et facile vos custodivisset dominus a meis argutiis, si etiam i voluissem. Quid nunc faciam? Amo vos et colo, et non vulgariter. Hoc ergo magis dolet, cum adeo minutula sint, quibus maxima possint averti offendicula, non licere de his vobiscum commentari. Interim scribendo nihil quam tempus perdimus et animos magis alienamus. Quam facile enim rapiuntur scripta in alium sensum, quam scripta sunt. Quam facile quisque pro se scripto quidvis obiicit et firmum putat, dum nemo coram est, qui obiectum dissolveret. Ego iam verbis prolixe vobis scripsi, sed si res spectes, quam nihil erit satis? Quam ubique erit vobis, quod regeratis? Quam videbuntur mea k diluta, evanida? Rationes vestrae 1 , si rescribitis, mihi m forsan perinde habebunt? Videbimini pleraque n non intellexisse, multa depravasse, obiecisse o , quae nullius momenti sunt. Ita quando conveniet?