[622]Johannes Zwick an Bullinger Konstanz, 27. Juli 1535 Autograph a : Zürich ZB, Ms F 62, 576r.-579r. (Siegelspur)
Teildruck: Blarer BW I 723
Bullingers Prädestinationsschrift, zu der sich Thomas [Blarer] beim zweimaligen Treffen mit
Bullinger bereits geäußert hat, gefällt auch den Gebrüdern Zwick. Zum einen sollte allerdings
das Wort "Mäßigung" durch "Urteil der Schrift" ersetzt werden. Zum andern muß bekräftigt
werden, daß Gott in seiner Gnadenwahl frei und trotzdem nicht ungerecht ist, wie an Jakob
und Esau, an der von David geweissagten Verwerfung des Judas, am Sündenfall und am Beispiel
einer willkürlichen Begnadigung gezeigt werden kann; trotz der Gefahr, Anstoß zu erregen,
ist daran festzuhalten, wie Zwick auch in seiner Vorrede zum Neuen Testament andeutet.
Weist auf eine mißverständliche Stelle hin und wünscht klarere Aussagen zur Problematik von
Theologenkonventen, da sich die Voraussetzungen gewandelt haben. Bullinger und Pellikan
sollen seine Vorrede zum Neuen Testament prüfen, ändern oder gar verbrennen; seit dem gemeinsamen
Badeaufenthalt kennen sie ja seine Unwissenheit. Hat durch Erasmus Schmid von
der geplanten Schutzschrift gegen lutherische Verleumdungen gehört und nimmt wie bereits
Thomas [Blarer] dazu Stellung: Wünschenswert wäre eine versöhnlich gehaltene Darlegung
des Glaubens, während von einem Konvent abzuraten ist; der Papst mag unbesorgt angegriffen
werden. Ambrosius [Blarer] schreibt, mit Schwenckfeld sei gegenseitige Duldung vereinbart
worden; der Neuordnung der Zeremonien [in Württemberg]könne er nur mit Vorbehalt zustimmen.
Simprecht [Schenck] ist von Bucer nach Straßburg berufen worden, um sich besser für
seine Aufgabe zu rüsten; Zwicks Vermutungen waren unbegründet. [Konrad Zwick] kommt
nicht nach Zürich, da er zu einer Badekur reist. Grüße. Dankt für die Widmungsvorrede [Nr.
604]. S. De praedestinationis assertione 1 sero tandem, sed et paucis respondeo. Cum
enim Thomas consobrinus bis te convenerit 2 , frustra repetterem, quae ille tecum
potuit diffuse commentari. Principio autem summe placet fratri Chunrado
3 et mihi libellus duplici nomine, cum quod nihil in illo sit, quod a quopiam
possit impugnari - omnes enim sic sentiunt -, tum quod sic respondes calumniatoribus b
eorumque obiectis, ut non videamus, cui non possis facere satis.
Unum tamen est atque alterum, cuius te monemus: Primum, ut abstineas a vocabulo moderationis, pro quo ponas, si placet,
iuditium scripturae, cuius te quoque Thomas non indiligenter monuit 4 . Causam
nosti: "Intellexistis moderationem", inquis ad finem 5 , sed iuditio nostro
forte melius: "Intellexistis, quid scriptura de praedestinatione" etc. Es will
sunst uss allen dingen nichts dann 6 concordieren werden 7 , und will man allenthalb
ain mittel treffen 8 , das man mit yederman könde ains oder eins bliben
9 . Alterum, ut sententiam hanc de praedestinatione et electione sanctissime
firmes, id quod facis quidem, utcumque multi abutantur hac tam firma et salutari
sententia. Quamvis enim verum sit deum non esse iniustum, etiam si ne
unum quidem hominem elegisset, tamen et hoc verum est, quotquot electi
sunt, sola gratia electos et voluntate dei, ex quo consequitur, ut, quotquot non
sunt electi, indignatione et odio dei non electos esse. Nam per solum deum
stat eligere aut praeterire quempiam. Quae sententia etiam si malos offendat,
tamen vera est iuxta illud: "lacob c dilexi d , Esau autem odio habui"[Mal 1, 2f;
Röm 9, 13], neque satis est e , si quis dicat -quemadmodum communiter dicunt
- ||576v. cognovisse f dominum, qualis futurus esset Esau; nam de omniscientia
dei nulla est dubitatio. Interim tamen dic, charissime frater, an non
etiam hunc Esau potuisset dominus alium facere, an non poterat illum eligere,
quemadmodum et me elegit, quod mihi certo certius est? Neque enim me elegit,
quod sciverit me crediturum evangelio, sed quod me amavit. "Iudas periit,
ut impleretur scriptura", inquit Lucas 10 . Hoc ita recipimus, ut satis fieret
ordinationi dei, qui et Iudam odio habuit. David quidem praedixit Iudam levaturum
calcaneum 11 adversus Christum. Sed nonne etiam a Davide quaeri poterat,
cur Iudas hoc esset facturus? Neque enim tunc respondere quisquam potuisset,
scilicet ut impleatur g scriptura, cum spiritus sanctus hoc primum Davidi
revelaverit h . Ergo et calcaneum levavit et periit sua quidem i malitia et culpa.
Et tamen illum poterat dominus, si voluisset, alium facere. Cur ergo periit?
Quia non est illius misertus dominus, neque tamen sequitur iniurium esse hoc
nomine deum in k quemquam pereuntem. Sua enim culpa pereunt omnes. Sed
intelligimus omnem salutem nostram a sola dei voluntate pendere neque in
cuiusquam gratiam a tam firma sententia deflectendum est. De primorum parentum
peccato l 12 idem dixerimus: Peccaverunt quidem sua culpa, sed tamen
averterat ab illis deus faciem suam, qui, ut sciebat peccaturos, ita quoque cavere
poterat, ne peccarent. Et nos quoque peccatores sumus culpa parentum
primorum. Ideo autem non desinimus peccare et ideo certe sumus peccatores,
quia deus non recepit nos. Sic credimus, quia deus nos elegit, non credimus,
quia nos reiecit. Qua vero potestate electis aliquot ||577r. dat fidem, ut salventur,
eadem omnibus impiis fidem dare posset, nisi non possit omnia. Quod autem
paucis m dat fidem, non est iniustitiae, neque sequitur: Deus non elegit me, ergo
est iniustus. Wann man zwen dieb mit ain anderen usfurt 13 , und man schnidt
den ainen dem hencker ab dem strick, so kan der ander nit sagen, das ym unrecht
gscheche, drum man yn nit och abschnydet. Das n man aber disen abschnydet,
ist ytel gnad, und mag man zu dem anderen o och sagen: "Amice,
non facio tibi iniuriam" [Mt 20, 13]. Hinc consultissimum credimus libere
confiteri salutem nostram non esse aliunde quam a sola dei misericordia et
gratuita electione. Qua assertione non vincitur iniustitiae deus, sed commendatur
benevolentia erga suos aeterna. Si sunt, qui offenduntur, satius est offendi
illos, quam ut veritati decedat quidquam. De p quo pauca quaedam in praefatione
ad novum testamentum 14 , quanquam tua de praedestinatione assertio
nullam mihi occasionem dederit. Sed invenias plerosque existimantes longe
alia ratione tractanda fuisse ab initio evangelii quaedam paradoxa, scilicet de
libero arbitrio, de Mose, de bonis operibus, de abrogatis ceremoniis, de capite
ecclesiae et que sunt huius farinae 15 . Und hat man ym am anfang nienen recht
thon, fachend erst yez an 16 allen dingen recht thain 17 . Ich will aber gern sechen,
wie gut mans machen well und was besserung hernach volgen werd. In conclusione assertionis tuae habes: "Non tam gratiae"etc. 18 , sed apertius
et simplicius diceres: "Inhortor, ut quam sincerissime" etc., "ut non tam gratiae
salutem tribuamus, sed studium pietatis pro saluberrimis praeceptis" etc. ||577v. Item circa exordium de fratrum conventu et sacro caetu quaedam habes
19 , sed quas ob causas congrediendum, non addis neque q ignoras, quid poscant
praesentia tempora. Ante decennium habiti sunt congressus 20 mag[no]r
fructu, si quidem unum hoc erat in ore nostrorum: "Ad legem et testimonium."
Nunc vero nonnihil, imo quam plurimum declinant quidam ab hoc sacro
oraculo, ut dicant: "Ad patres, ad patres", ne dicam multo[s]s esse posse t , qui,
cum autoritate polleant sintque ad sua firmanda instructissimi, etiam dominatores
agant, et non ignoras, quam infeliciter ceciderint plerique doctissimorum
Zürich 1535 (Moeller, Zwick 287, Nr.
52), f. 3v. bzw. 8v. (vgl. unten Z. 77-91).
et piissimorum conventus. Iam ignosce, quod nos docemus te, a quo ipsi magis
docendi. Praefationem in novum testamentum 21 tibi et charissimo patri Pellicano
mitto data potestate non solum corrig[en]di u , mutandi, addendi, minuendi, sed
totam exuran[di]v . Non enim sponte eam scripsi, sed coactus 22 , neque w idoneus
sum ad haec studia. Quievit integro mense apud me, sed nihil iam mittitur
melior. Adiuro itaque vos per fidem et charitatem, ne addi[atis]x eam aeditioni,
nisi summe placeat. Semel, imo plus semel prodidi meam ignorantiam apud
vos in thermis 23 , et ex literis meis nunquam non intelligitis meam stupiditatem,
ut satis demirari non possim, quur vol[ue]ritis y me praefari novo testamento,
cum alioqui tam disertissimae praefationes sint prae manibus. Iterum
ergo atque iterum obtestor per omnia sacra, ut in cineres solvatis, ||578r. quicquid
a me scriptum est in praefatione ista, nisi iurare per nomen domini possitis
ea esse digna luce, nam meo iuditio non sunt. Lugend 24 , das ir mih 25 nit zu
schanden bringind und vilicht das edel, hailig testament mit mir, et videte, ne
forte male audiat testamentum propter nomen meum. Iuditium et culpa penes
vos esto. Porro Erasmus Fabritius his diebus apud nos fuit 26 narrans, quid habeatis
in animo ad abstergendas quorundam Lutheranorum praecipue calumnias z 27 .
Cui idem respondi, quod Thomas, consobrinus meus, tibi: Utinam simplex,
dilucida et vera fidei et religionis Christianae ratio per vos describeretur nulla
penitus calumniarum sive calumniatorum mentione facta, dissimulatis omnibus
iniuriis. Forte invenirentur, qui in vestram descriptionem aa manibus irent
pedibusque 28 , maxime hoc arguto et periculoso seculo, cum sic tractantur religionis
articuli, ut nec simplices capiant nec in rem veritatis futurum sit. Conventum
omnino dissuadeo idque non meo tantum, sed bonorum quorundam
consilio. Papam possetis tractare pro merito. Hac re neminem bonum offenditis
et augebitis bb odium in illum, quod utinam altissimum esset in animis omnium.
Adderetis inter caetera, quam pro fratribus agnoscatis quosvis, qui et cc
vos non reiiciant etc. Sed haec omnia ex Thoma coram 29 . O, es möchtend vyl
herlicher puncten in ainer söllichen schrifft dd ghandlet werden, veluti de disciplina
ecclesiastica, de utilitate ceremoniarum - hoc est, quod non sint utiles -,
de iurisdictione ecclesiae etc. ||578v. Ambrosius scribit 30 eatenus convenire inter Schwenckfeldum et nos,
ut non debeat is cursum evangelii et ministerium nostrorum remorari et nos
vicissim tollerare ipsum debeamus ee , donec accedere nobis possit 31 . Item de
ceremoniis ratio constituta est in ditione ducis 32 , in qua tamen bonus vir Ambrosius
quaedam desyderat et quedam mutata vellet. "Tamen eiusmodi sunt",
inquit, "ut, si quid ego iudico, non videam hinc ullas movendas esse tragaedias."
Utinam tam potuisset, quam voluisset, unus omnium suffragia vincere.
Orandus est autem dominus, ne tentet nos supra vires 33 . Sympertus scribit 34 causam, cur a Bucero sit vocatus. Statuerat enim, sed
elapso ferme anno, ab offitio verbi cessare, quod putaret ei non satis esse supellectilis
ad hanc rem. Itaque iam agit Argentorati, ut confirmetur in fide, ne
admotam semel aratro manum retrahat 35 . Ergo somnia mea nihil sunt, de quibus
nuper ad te 36 . Feceram tibi spem de adventu fratris 37 ad te, sed frustra; iam enim proficiscitur
ad thermas. Salutat te quam officiosissime. Vale cum charissimis fratribus, praecipue Pellicano, Leone 38 , Theodoro 39 ,
Utingero, Stainero 40 et reliquis. Ante omnia parce incultissimae scriptioni. Datum Constantiae, 27. iulii 1535. ||579r. Illud prope exciderat: Gratias agimus tibi pro inscriptione nobis facta
41 , quanquam ff maiore fructu potuisses ecclesiae nostrae aut senatui inscribere.
Herzog Ulrich von Württemberg ausgehandelte,
noch nicht endgültige Kirchenordnung
ist nichts Näheres bekannt; vgl.
Martin Brecht und Hermann Ehmer, Südwestdeutsche
Reformationsgeschichte.
Zur Einführung der Reformation im Herzogtum
Württemberg 1534, Stuttgart
1984, S. 224f.
Sed tamen intelligimus, quantum nos ames, nisi iam aliquot angelatos aut
coronatos expectes 42 . Sed iterum vale, et Christus te servet incoIumem gg . Tuus Io. Zvick. [Adresse auf f. 579v.:] Pientissimo viro d. Heinricho Bullingero, Tigurinae
ecclesiae antistiti, suo longe charissimo fratri.
Wörterbuch der Münzkunde, hg. v. Friedrich
Freiherr von Schrötter, Berlin-Leipzig
1930, S. 28. 114-116. 328. Vgl.
unten Nr. 642, 12-15.
|