[744]

Autograph: Zürich StA, E II 336a, 344-346 (neu: 357r.-358r.)(Siegelspur) Ungedruckt

Beantwortet anstelle des erkrankten Berchtold (Haller]Bullingers Frage nach dem Stand der bernischen Angelegenheiten. Das Berner Heer hat auf seinem Vormarsch 25 Burgen gebrochen und sich für zwei Tage in Genf niedergelassen, wo sich Edelleute aus der Umgebung zur Huldigung eingestellt haben. Zur Forderung nach Übertragung der Hoheitsrechte (Savoyens] an Bern haben die Genfer noch nicht Stellung genommen. Das Heer rückt nun auf Chambéry vor, wohin sich der überrumpelte Feind zurückgezogen haben soll. Die Zucht der Berner verschafft diesen selbst bei den Gegnern Achtung, und ihr Erfolg hat bei den vorher widerstrebenden Nachbarn zum Sinneswandel geführt, da Freiburg Vevey und Romont zu gewinnen hofft und auch Solothurn gerne am Sieg beteiligt wäre. Andere Stände haben wie Zürich Hilfe angeboten, doch ist dafür kein Bedarf. Von Sitten aus sind 6000 Walliser nach Savoyen vorgedrungen, und Bern hat sich trotz Bedenken auf das Angebot eines gemeinsamen Feldzugs eingelassen; dieser kann nun von den Gegnern nicht mehr als rein protestantische Sache abgetan werden. Zwar droht kaum Gefahr, da Herzog [Karl III.] in grosser Bedrängnis ist und [Kaiser Karl V.] vor [König Franz I.]auf der Hut sein muss; ein kaiserlicher Gesandter aus Mailand [Giovanni Matteo Longo]ließ sich von Bern diesbezügliche Zusicherungen geben. Es besteht gute Hoffnung für den Fortgang des Evangeliums, wenn nur kein Übermut aufkommt. Sulzer freut sich über die [Basler]Synode, die in Bern vielfältige Frucht trägt. Bittet, Berchtold [Haller] zu trösten, dessen Zustand hoffnungslos ist. Grüße.

S. Etsi intempestivus fortasse interpellator sum occupationum tuarum, suavissime Bullingere, facit tamen insignis ille tuus in Berchtoldum nostrum 1 et me quoque amor, ut non possim non subinde literis meis adpellare, maxime, quando communis amicus noster posthac, ut vereor, a scriptione vacare habet necessum, a quo postremis tuis literis ² tam ardenter rerum nostrarum statum significari tibi subinde cupiebas. Itaque lampada hanc ab ipso capiens ³ operam dare institui, ut si minus graviter et erudite, certe optima a fide, quae mihi quidem constant, omnia faciam nota tibi, quem et gnarum esse nostrarum rerum esse expedit et vel peculiariter nostri causa angi pro singulari in ecclesiam dei studio nihil dubito simul etiam certo persuasus aequi bonique consulturum, quae a Sultzero tuo proficiscuntur.

Ergo de exercitu nostro sic accipe, nempe b hactenus eum progredi constanter 4 arcibus plus minus 25 captis et exustis, quarum unam, insignem illam praedatoriam Binee ⁵ nomine, Gebennenses ipsi c occupaverunt, cui parsum

Briefe_Vol_06_121	arpa

---

est ⁶ , et aliis quibusdam illustrioribus, quas senatus noster funditus tollendas omnes decrevit ⁷ . Biduum Gebennis haeserunt nostri ⁸ ad audiendos passim nobiles et comites, quorum haud parum multi supplices se nostris d dediderunt 9 . Interim a Gebennensibus vidonatum 10 et episcopatum sibi tradi nostri petierunt 11 als denen, die es mit dem schwert gewonnen. Quam responsionem nondum rescivi ego, cum Gebennenses deliberandi tempus sibi sumpserint ¹² . Castra autem mota sunt versus Camrach ¹³ urbem, sedem et palatinam aulam reguli, inquisituri recta hostem, quem eo loci delitescere fama est, quamquam plures invenias, qui neminem obstaturum arbitrentur tantopere consternato deiectoque ipso duce ¹⁴ consiliique tam inope, quippe cui nihil unquam tam praeter omnem spem et expectationem evenerit atque hoc bellum plane existimanti ita proxima funestaque clade ¹⁵ perculsos nihil contra ipsum hostiliter ausuros esse, atque utinam in ea sententia non a fautoribus suis, quos hic habet -egregie habet greek — confirmatus sit! Et sane, ut nosti, ea erat facies rerum, tantae undique minae, ut nequaquam dissimulanter senatus incommoditate aut etiam impossibilitate rei deterritus prae se tulerit e quidvis potius admissurum quam bellum, donec partim hostium mendaciis, periuriis, fraude, partim oppressorum miseratione, denique etiam proprio periculo grassaturo mox hoste victus in subitum belli fervorem veluti numine quodaminstinctus exarsit usque adeo vel hinc cernitur greek greek greek greek in manu domini esse. Itaque qua alacritate decretum est bellum, eadem geritur summa concordia et pietate, quae quidem in castris esse potest, inter ipsos durante. Absunt ludi, scorta, rapinae, crudelitas omnis, ut qui ne villam quidem attigerint, cum statim ad rumorem belli omnia incendio et populatione vastanda timuerint miseri. Atque eius clementiae fama non Sabaudam solum plebem conciliat nostris, sed et adversarios percellit iam nunc belli eventum ex minime inauspicatis omnibus coniectantes. Quae causa est, cur vicini passim nostri, weitergezogen; vgl. Registres du Conseil, aaO, S. 421-427; Gilliard, Conquête 139f.

Briefe_Vol_06_122	arpa

---

qui nihil ad terrendos nos reliqui sibi fecerant, cristas submiserint ¹⁶ . Nam Friburgenses ad exortum belli ||345 literis significaverant, si quispiam f non solum suae ditionis, sed g alibi etiam agens in h aere suo existens laederetur, söltend wir sächen, das sy es in höchsten ungnaden weltend uffnemmen ¹⁷ . Quae tam insana scriptio risu a nostris excepta est paucisque responsum ¹⁸ . Hi, inquam, tam feroculi beneficiis nostrates, si qui rem istic habent, afficiunt. Quin ipsi quoque inter se digladiantur contenduntque verbis, autores i resignandae civitatis k Gebennensibus criminantur ut causam maximi incommodi existentes 19 . Es were inen Vivis und Remund träffenlich wol gelägen ²⁰ . Sed et Salodorenses nihil magis mirantur atque adeo dolent etiam se non in societatem huius belli vocatos esse. Usque adeo facile vel cum mediocri fortuna mutantur animi. Porro, quod quidam Helvetiorum pagi una cum vestris auxilium suum, si res poscat, detulerunt ²¹ , gaudemus l ob specimen egregiae voluntatis et animi minime alienati. Sed quod hoc helium attinet, copiarum abunde satis esse speramus, etsi cum potentiore principe congrediendum foret. lustus enim, non tumultuarius est exercitus selectissimos viros habens, greek greek ²² , haud dubiam reportaturos victoriam, nisi peculiariter denuo nos virga sua corripere instituat dominus, quem tamen certo confidimus respecturum misericorditer nos, non ob nostra quidem merita, sed nominis sui gloriam. Proinde, mi Bullingere patrone, bono animo esse te iubeo et bene sperare non solum spem ipsam, sed spei etiam causam intuentem.

Caeterum, quod fere praeterieram, Seduni ²³ his diebus ad arma prosilierunt 24 ac sex millium exercitu cis lacum in Sabaudi fines fecerunt impetum, nempe occupaturi istic, quae nostris sese nondum dediderunt (nam in ulteriore tantum lacus parte exercitus noster transivit et, quae obvia fuerunt, occupavit). Itaque mox literis legatisque ad nostros missis ²⁵ se non adversarios, sed amicos

sah sich zunehmend ins Unrecht gesetzt; vgl. Gaston Castella, L'Intervention de Fribourg lors de la conquête du Pays de Vaud, in: Annales Fribourgeoises VII/3, 1919, S. 98-100.

Briefe_Vol_06_123	arpa

---

atque belli socios venisse sancte testati sunt; communicaturos suos duces, quos habent viros non plane impios, cum nostris sua consilia, quippe qui iniuriam acceptam a Sabaudianis ob abreptam Vim pecuniam, quam pro sale comparando miserant, occisosque negociatores vindicare hac occasione instituerint 26 tantum orantes, ne ipsis repugnemus, citra fraudem et dolum acturos omnia. Quibus ad senatum nostrum relatis, etsi non tam justa causa aliqua aut in Sabaudum odio quam cupiditate ditionis suae propagandae impulsos intelligat, censuit tamen amice tractandos et minime aversandos esse, licet interim exercitus non coniungant nostris, quo destinarunt, progredientibus. Was n land sy furhin gwinnend, wellend min h[erren] mitt den Wallisseren theilen o . Itaque cum ad arma ventum sit, non horreo ego quidem illos vel ob eam causam, ut si vel caesar ²⁷ quid minatus est vel alius quicunque princeps ad vindictam se paret, intelligat etiam adversae religionis homines in societatem belli venisse eoque minus distingui nos posse, sed si maior aliqua belli moles adpareat, Helvetiam totam ad arma procursuram. Quanquam neminem fore adversarium hac in re, dum nihil aliud quam Gebennensibus solida pax quaeritur, arbitrentur etiam ii, qui istinc veniunt. Dux enim gravissimo morbo implicitus in extremis laborat ²⁸ filio haud ita pridem apud caesarern extincto ²⁹ , et quo maxime fidebat, aliis periculis involvitur q a sororio 30 impendentibus. Cui ne nos iungeremur, misit legatum ||346 suum 31 Mediolani ducem exercitus inquisitum, quid moliantur et instituant nostri; videri enim hanc expeditionem non Gebennensibus auxilio profectam tantum, sed ea occasione maius bellum molientem et in exteras regiones Galli fortasse stipendiis grassaturam. Cui responsum nulla alia re ad hoc bellum tractos esse pacis alioquin studiosissimos avidosque, nisi oppressorum conciviorum miseratione et perfidia Sabaudi, cum causae totius uberiore explicatione; itaque aliud r meditari se bellum nullum nisi contra ducem idque in suis finibus tantum, quare securam esse maiestatem caesaream se, quod hanc rem attinet, iubere. Eo responso legatus contentus abiit, ut vel hinc adpareat Galli conatus nobis non infrugiferos esse, eo minus des Salzhandels geklagt hatte; s. Walliser Landrats-Abschiede III 80f; vgl. Alain Dubois, Die Salzversorgung des Wallis 1500-1610. Wirtschaft und Politik, Diss. phil. Zürich, Winterthur 1965, S. 75f.

Briefe_Vol_06_124	arpa

---

quoquam s arma in nos moturo, quod Gallicis artibus se peti perpetuo subtimeat caesar. Atque haec hactenus plausibilia vehementer sunt omnia veluti victore Christo signum quoddam efferente ad bene sperandum t de liberioris professionis evangelii u propagatione et incutiendo impiis metu, ne palam et impune posthac scelerati esse possint. Quo quidem non mediocri thesauro contentos esse oportet, cum intelligamus, quantum adhuc a perfectione spiritualis ecclesiae absimus nos ipsi, nedum ut per nos alibi omnia erigenda armis speremus. Et utinam non vel maxime metuendum habeamus, ne successu qualicunque elati illectaque cupiditate semel non intra limites nos ipsos contineamus, sed mox in immensum prorumpentes avaritiae libidinique imperandi indulgeamus! Quo magis orandus dominus, huius fabulae choragus v , ut misericorditer porro respicere nos velit ac in sua voluntate continere.

Conventio in synodo ³² tam concors ita me exhilaravit ut nihil unquam amplius, et sane video multiplicem inde fructum apud nos rediisse, de quo posthac. Dominus faxit, ut unanimiter Christum spiremus omnes.

De Berchtoldo acta res est, praeter enim rupturam accessit etiam hydrops, quae per rupturam erumpens putredines foetidissimas et cruciatus intolerabiles optimo viro parit. Proinde literis tuis, quaeso, quam primum hunc consolare -scio w , exhilarabitur, si tam diu vivat x — et vale, observandissime mi patrone, ac loquaci barbaraeque epistolae ignosce. Quodsi gratum tibi per me fieri quicquam potest, fac, sciam. Nihil in Sultzero desiderabis.

Rursus vale cum uxore ³³ et liberis ³⁴ . Saluta ex me Leonem ³⁵ , Theodorum ³⁶ , Binderum ³⁷ , Collinum ³⁸ , Ammanum ³⁹ .

Berne, 11. februarii 1536.

Tuus Sultzerus. Berchtoldus y et Conzenus ⁴⁰ tibi salutem adscribi voluerunt.

Non relegi, quare boni consule.

[Adresse auf der Rückseite:] Viro ornatissimo d. Heinricho Bullingero, ecclesiae Tigurinae antistiti, patrono suo observandissimo. An Meister Heinrich Bullinger zu Zürich.